طبقه‌بندی صنایع دستی ایران

تاریخچه صنایع دستی و تمدن در ایران دارای سابقه دیرینه ای است. قدیمی ترین مرحله زندگی بشر در ایران بر طبق آثار بر جای مانده به «عصر حجر میانه» بر می گردد.

چگونگی پیدایش صنایع دستی

در حدود ۸۰۰۰ سال قبل که به عصر «نوسنگی» معروف است، مردمی در منطقه وسیعی در آسیای جنوب غربی زندگی می کردند که برای نخستین بار در گروههای کوچک جمع آمده، در یک مکان ساکن شدند و اولین دهکده ها را به وجود آوردند. آثار به دست آمده از دوران پارینه سنگی، میان سنگی و نوسنگی، گواه بر فعالیت انسان در ساخت ابزار و وسایل سنگی است. ابزارهایی چون تیغه های دندانه دار و به شکلهای مختلف هندسی در مکانهایی مانند بیستون و غارهای هوتو و کمربند به دست آمده است. انسانی که یاد گرفته بود با کاشتن دانه های خوراکی مقدار بیشتری از آن را به دست آورد، ناگزیر بود آن را در جایی ذخیره کند. او ظرفهایی را می خواست که در برابر گرما و رطوبت هوا مقاومت داشته باشد و غلات، در آن فاسد نشود. از این رو انسان دوران نوسنگی با الهام از همان شکلهای طبیعی و با آمیختن آب و خاک، اولین ظرفهای سفالی را ساخت.

اگرچه طبقه‌بندی‌های گوناگونی از صنایع دستی ایران به عمل آمده است؛

اما به نظر، طبقه‌بندی زیر که توسط گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر انجام پذیرفته است مناسب تر است:

بافته‌های داری
قالی (فرش دستبافت) : به عنوان مهمترین زیرانداز، که شامل قالی تمام پشمی، پشم ابریشم، کرک ابریشم، (گل ابریشم)، ابریشمی و تمام ابریشمی است.
گلیم: که مشتمل است بر:
گلیم دورو (ساده، پود بافت و تخت بافت)
گلیم یک رو (سوماک، پود پیچ و سوزنی)
گلیم یک رو با ترکیبی از بافتهای قالی و گلیم همچون گلیم نقش برجسته‌ی ایلام.
زیلو
گبه

دست بافته‌های دستگاهی (نساجی سنتی)
جاجیم و جاجیم مانندها (جاجیم، جاجیمچه، گلیمچه‌ی متکاذین، چنته، کیسه حمام، موج، ماشته و اهرامی)
پلاس
پارچه ها: که به دو دسته تقسیم میشود:
پارچه‌های فاخر مانند: زری، مخمل، مخمل نقش برجسته، ترمه، دارایی، پارچه‌ی ابریشمی، بافت کلات نادری، پارچه‌ی ابریشمی بافت قاسم آباد رودسر (چادر شب) و شال
سایر پارچه ها، مانند: عبا، بَرَک، کرباس، مِتقال، اُرمَک، شمد، شَعر، احرامی، چادرشب، روفرشی، پرده ای و …

رودوزی‌های سنتی
که یکی دیگر از انواع صنایع دستی ایران به شمار میرود شامل سه دسته به شرح ذیل است:

دوخت روی پارچه :
سوزن دوزی
سوزن دوزی بلوچ
سوزن دوزی ممقان
سوزن دوزی درویشی تفرشی
پته دوزی
بخارادوزی
نقش دوزی
نواردوزی
ملیله دوزی
گلابتون دوزی
خوس دوزی
زرتشتی دوزی
قلاب دوزی
قلاب دوزی اصفهان
قلاب دوزی رشت
دوخت داخل پارچه:
چشمه دوزی
سکه دوزی

الحاق مواد دیگر به پارچه:
قیطان دوزی
ده یک دوزی
پیله دوزی
آجیده دوزی
منجوق دوزی
پولک دوزی
سکه دوزی
زغره دوزی
نقده دوزی
تکه دوزی (چهلی تکه دوزی)

 

هنرهای فلزی
دواتگری
حکاکی روی فلز
قلمزنی
مشبک کاری
ملیله کاری
زرگری
کوفته گری
طلاکوبی
نقره کوبی
مس کوبی
چلنگری (زمودگری)
قفل سازی
ریخته گری
زیورسازی
آثار فلزی ترکیبی
ضریح سازی
اسلحه سازی
علامت سازی

میناسازی

مینای نقاشی
مینای خانه‌بندی
مینای مرصع

 

سفالگری
سفال بدون لعابکه مشتمل است بر:
سفالگری با دست
چرخ کاری
نقش برجسته سفالی
سفال لعابدارکه مشتمل است بر:
سفال دوغابی
لعاب سازی
نقاشی روی لعاب
نقاشی زیر لعاب
کاشی که خود انواع گوناگونی دارد، مانند:
هفت رنگ
معرق
زرین فام
مینایی
معقلی
سفال مینایی
سفال زرین فام
خرمهره، که در حال حاضر، فقط در دو کارگاه و در شهر قم تولید میشود.
بدل چینی

آبگینه

شیشه گری: شامل روش ‌ها و انواع شیشه به شرح زیر است.
روش ها، که شیشه گری فوتی و شیشه گری فوتی قالبی را شامل میشود.
انواع، که "بارفتن"، "دوپوست" و "سه پوست" را شامل می‌شود.
تزیین شیشه که شامل تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه (شیشه مینایی)، آبگز کاری، مات کاری است.
شیشه با تلفیق فلز

 

هنرهای مرتبط با چوب

خراطی
کنده کاری
ساز سازی
آروسی سازی
معرق چوب
منبت کاری
مشبک کاری
خاتم سازی
گره چینی
سوخت روی چوب
درود گری
نازک کاری (ریزه کاری) چوب
معرق – منبت

هنرهای مرتبط با سنگ
سنگ تراشی
خراطی سنگ
معرق سنگ
مشبک سنگ
حکاکی سنگ
مرصع
فیروزه کوبی

 

نگارگری

نگارگری کتاب و نگارگری مرقعات
تذهیب
تشعیر
گل و مرغ
طراحی سنتی، که شامل موارد زیر است:
طراحی قالی و گلیم
طراحی قلمی
ترسیمات ناخنی
گره کشی (طراحی گره)
ساخت ابزار و مواد
بوم سازی
ساخت قلم و قلممو
ساخت رنگها
چسبها و روغن ها
مهره
کاغذ پوستی
تخته صیقلی
اصطلاحات و واژه ها

چاپ‌های سنتی

چاپ روی کاغذ (چاپ سنگی)
چاپ روی پارچه، که شامل چاپ‌های زیر است
قلمکار
کلاقه ای (باتیک )
گره خورد (دارایی)

 

حصیربافی

بوریابافی
چیغ بافی
مرواربافی
بامبوبافی

نمد مالی

پوستین دوزی

آثار چرمی

سراجی
حکاکی رو چرم

رنگ سازی سنتی

رنگ‌های حیوانی
رنگ‌های گیاهی
رنگ‌های معدنی
رنگ‌های شیمیایی
مرکب سازی (مرکب خوش نویسی و مرکب نگارگری)

رنگرزی سنتی

میتواند بر روی کاغذ، چوب، پشم، ابریشم و پنبه انجام شود.

 

پس از اینکه با طبقه‌بندی صنایع دستی ایران آشنا شدیم، حال میتوانیم به سراغ پیشینه صنایع دستی ایران برویم.